Алматы, 2021 жылғы 14 желтоқсан-Жұқпалы емес аурулардың қауіп факторларынан туындаған зиянды азайту жөніндегі «Денсаулық» ұлттық қауымдастығы заттаңба мен таңбалау көмегімен өнімдердің мөлшері мен құрамы туралы тұтынушыларды хабардар ету мәселелеріне арналған өз зерттеулерінің нәтижелерін ұсынды.
Зерттеудің мақсаты алкоголь, темекі өнімдерін және бауыр циррозы, инфаркт, қатерлі ісік және өкпе аурулары сияқты жұқпалы емес аурулардың пайда болу қаупін тудыратын кейбір тамақ өнімдерін өндірушілердің өз өнімдерінің құрамы туралы қалай хабарлайтындығын талдау болды. Авторлар тұтынушыларға аз зиян келтіретін өнімдерді таңдау үшін заңтаңбалардың мазмұны мен жіктелуі туралы өз ұсыныстарын ұсынды.
«Бүгінгі таңда тұтынушыларды өз денсаулығын жұқпалы емес аурулардың дамуынан қалай қорғауға болатындығы туралы ақпараттандырудың жаңа және тиімді тәсілдері қажет. Осындай бағыттардың бірі адамдарға қауіпті әдеттерден болатын зиянды азайтуға көмектесетін зиянды азайту тұжырымдамасы болып табылады. Бұл жерде қазақстандықтардың денсаулығын қорғау үшін өнімнің заңтаңбасы, орамасы және таңбалануы арқылы тұтынушыларды реттеу мен тиімді ақпараттандырудың бірыңғай жүйесін құра алатын мемлекеттің рөлі маңызды», - деді «Денсаулық» Ұлттық Қауымдастығының жұқпалы емес аурулардың қауіп факторларынан келетін зиянды азайту жөніндегі басшысы Бақыт Түменова.
Зерттеу нәтижелерін қазақстандық сарапшы, жұқпалы емес аурулардың қауіп факторларын төмендету бойынша «Денсаулық» Ұлттық Қауымдастығының дәрігері және консультанты Гинтаутас Кентра таныстырды. Зерттеудің рецензенттері ретінде медицина ғылымдарының докторы, профессор, халықаралық бағдарламалардың директоры және Қазақ тағамтану академиясының бас ғылыми қызметкері Шамиль Тажибаев және медицина ғылымдарының докторы, жоғары санатты психиатр дәрігер, профессор, Республикалық психикалық денсаулық ғылыми-практикалық орталығының бас ғылыми қызметкері Белгібай Шахметов болды.
Тамақтану
Қазақ тағамтану академиясының зерттеулері Қазақстанның ересек халқының жартысынан көбі (әйелдердің 55,5% - ы және ерлердің 49,2% - ы) артық салмақтан немесе семіздіктен зардап шегетінін көрсетті. Ал 14 жасқа дейінгі әрбір жетінші балада (Қазақстан халқының 14,7%) артық дене салмағы (9,2%) немесе семіздік (5,5%) байқалады. Мәселенің үлкен өзектілігін ескере отырып, авторлар Қазақстанда тамақ өнімдерін таңбалаудың бірыңғай тәсілін әзірлеуді ұсынады, өйткені өндіруші тамақ өнімдерінің орамасында көрсетілетін ақпарат реттелмейді.
Авторлар қаптаманың алдыңғы жағында түрлі-түсті маркерлер мен ескерту жазбаларын қолдануды ұсынады, бұл тұтынушыларға тамақ сатып алу кезінде саналы таңдау жасауға көмектеседі. Тұздардың, транс майлардың немесе калориялардың жоғары құрамы туралы ескерту жазбалары мынадай редакцияда жазылсын:
- «Артық калория семіздікке әкеледі, бұл [жүрек ауруы, ішек қатерлі ісігі, 2 типті қант диабеті]» тудырады;
- «Тұз мөлшері жоғары тағамдарды тұтыну жүрек-тамыр ауруларының пайда болуына ықпал етеді»;
- «Бұл өнімде денсаулыққа қауіп төндіретін транс майлар бар. Балаларға қолданбаған жөн».
Сондай-ақ, өнімнің пайдалы қасиеттері туралы келесі тұжырымдамаларды заңнамалық деңгейде бекіту ұсынылады: «құрамында қант жоқ»; «экологиялық таза өнімдерден жасалған»; «құрамында консерванттар жоқ»; «денсаулыққа пайдалы» және т.б. Олар тұтынушыларға пайдалы өнімдерді таңдауға көмектеседі.
Темекі шегу
Жыл сайын әлемде темекі шегуден жылына 8 миллион адам, ал пассивті темекі шегудің әсерінен тағы 1 миллион адам қайтыс болады. Темекі шегумен күресудің бір әдісі темекі қорабына денсаулыққа келтірілетін зиян (ДКЗ) туралы ескерту болып табылады. ДДҰ мәліметтері бойынша денсаулыққа зиян келтіретін тиімді ескертулер анық, көрінетін және оқылатын болуы керек, сонымен қатар қаптаманың алдыңғы және артқы жағының кем дегенде 50% - ын таңқаларлық суреттермен қамтуы керек.
Қазақстанда дәстүрлі темекіден басқа, соңғы уақытта электрондық сигареттер мен қыздырылатын темекіден жасалған өнімдерді пайдалану танымал болды, олар темекі шегу процесінің болмауына байланысты ересек темекі шегушілер үшін ықтимал аз зиянды таңдау болып табылады. Nielsеn зерттеу агенттігінің деректері бойынша, Қазақстанда темекі шегушілердің шамамен 7% - ы толығымен түтінсіз өнімге көшкен. Зерттеу авторлары канцерогенді заттардың мөлшері негізінде түтінсіз темекі өнімдерін маркерлердің түс санаттарын қолдана отырып бөлуді ұсынады. Индикация аймағында орналасқан қара түс мұндай өнімдердің құрамында зиянды заттардың өте жоғары деңгейі бар екенін білдіреді. Көк түс мұндай өнімдерде зиянды заттардың белгілі бір концентрациясы бар екендігі туралы хабарлайды, көгілдір түс өндірісте зиянды заттардың орташа концентрациясы, ал жасыл түс зиянды заттардың концентрациясы шамалы екенін білдіреді.
«Құрамында жүйелі улар, канцерогендік және мутагендік заттар бар» қолданыстағы жазба өнімнің мәртебесін толық анықтауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан қаптамаға түсті таңбалау тұтынушыларға аз зиянды өнімдерді анықтауға мүмкіндік береді.
Авторлардың пікірінше, ұсынылып отырған ақпараттандыру әдісі әділ болып табылады және шылым шегушілерге тұтынылатын өнімге қатысты барынша хабардар болуға мүмкіндік береді. Мұндай тәсіл тұтынушының денсаулыққа конституциялық құқығына және аз зиянды балама пайдасына саналы түрде таңдауға кепілдік береді.
Алкоголь
Қазақстанда халықтың жан басына шаққанда таза алкогольді тұтыну жылына 7,7 литрді құрайды. Қазақстан алкогольді тұтынумен байланысты өлім-жітім көрсеткіші бойынша Еуропа өңірінде бірінші орын алады. 2016 жылғы мәліметтерге сәйкес, ерлердің өлімінің 74% - ы бауыр циррозы болды, ал жарақаттанудан болатын өлімнің 34% - ы алкогольді тұтынумен байланысты болды; әйелдер үшін бұл көрсеткіштер 45% және сәйкесінше 31% құрады. Ел тұрғындарының үштен бірі алкогольді ішеді және шамамен 18% алкогольді ішімдіктерге тәуелді және аптасына екі реттен жиі ішеді. Мәселенің ауқымын ескере отырып, зерттеу авторлары алкогольді ішімдіктерді денсаулыққа қауіп төндіретін санаттарға бөлуді ұсынады.
Қазіргі уақытта алкоголь өнімдеріне тек жас шектеулері туралы жазба енгізу қарастырылған, бірақ Қауымдастық сарапшылары алкогольге байланысты денсаулыққа зиян туралы ескерту жасауды ұсынады. Ескертулер суреттер мен мәтінді қамтуы керек. Спирттің 3% - дан 25% - ға дейінгі үлесі бар алкоголь өніміне ораманың (шөлмектің) беткі жағының кемінде 20% - ын алатын «ескерту» бейнесін пайдалану ұсынылады. Құрамында 25% -40% және 40% спирт бар алкоголь өніміне қаптаманың (шөлмектің) беткі жағының кемінде 40% - ын алатын «қорқынышты»" сурет орналастыру ұсынылады.
Зерттеу авторлары қаптама, заттаңба және таңбалау арқылы тұтынушылардың хабардарлығын арттыру арқылы денсаулық сақтау саласында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуге болады деп санайды. Тұтынушыларда өнім туралы көбірек ақпарат болады және олар денсаулыққа қауіп төндіретін өнімдерді таңдай алады.
Зерттеуді қорытындылай келе, авторлар тұтынушылық тауарлар нарығының қарқынды дамуына байланысты денсаулыққа қауіп төндіретін белгілі бір өнімге тыйым салу немесе шектеу іс жүзінде мүмкін емес екенін атап өтті. Осыған байланысты авторлар мемлекеттік денсаулық сақтау, халықты ақпараттандыру және бизнесті дамыту бағдарламалары аясында денсаулыққа зияны аз өнімдерді өндіру мен сатудың ынталандыру тетіктерін енгізуді ұсынады. Сонымен бірге, мұндай аз қауіпті өнім үшін фискалдық жеңілдіктер мен салыстырмалы маркетингтік еркіндікті қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар, зиянды өнімдер одан да қатаң реттелуі керек, ал тұтынушы бір қарағанда айқын және көрінетін әмбебап заттаңба негізінде қолайлы өнімді сатып алу мүмкіндігіне ие болуы керек.